Τι είναι woke;

Τι σημαίνει woke, τι δεν σημαίνει και γιατί είναι μάλλον ακατόρθωτο να αποπειραθεί κάποιος να περιγράψει τη σημερινή ερμηνεία του αμφιλεγόμενου αυτού όρου, χωρίς να εμπερικλείσει άποψη και προσωπική οπτική γωνία στο θέμα; Γιατί ακόμα και η πρώτη πρόταση στο κείμενο που γράφω εγώ, τώρα, αυτή τη στιγμή, μπορεί, στο πλαίσιο του wokeness στο ελληνόφωνο συγκείμενο να ελεγχθεί και να επικριθεί ως προβληματική, αφού σε αυτή κάνω χρήση αντωνυμίας αρσενικού γένους («κάποιος») και δεν χρησιμοποιώ το συμπεριληπτικό παπάκι; Τι σημαίνει «χρησιμοποιώ παπάκι» στον γραπτό λόγο της ελληνικής γλώσσας; Πρέπει να αισθάνεται κανείς ενοχές αν δεν ξέρει τι σημαίνει ή εάν ξέρει και δεν το χρησιμοποιεί; Όλα αυτά επίσης σχετίζονται με το woke.

Για την ιστορία

Ας προσπαθήσουμε όμως να πιάσουμε το νήμα από την αρχή. Σύμφωνα με δημοσίευμα στην Καθημερινή, η πρώτη φορά που ο όρος woke χρησιμοποιήθηκε στον αμερικανικό Τύπο ήταν το 1962, σε άρθρο που δημοσιεύτηκε στο περιοδικό των New York Times. Φαίνεται ωστόσο πως σε επίπεδο κοινωνίας, ο όρος ήταν διαδεδομένος πολύ νωρίτερα. Το 1938, ο Αφροαμερικανός τραγουδιστής Λιντ Μπέλι είχε χρησιμοποιήσει τη φράση «stay woke» σε ένα τραγούδι που μιλούσε για μαύρους εφήβους που είχαν κατηγορηθεί ψευδώς για τον βιασμό δύο λευκών γυναικών στην Αλαμπάμα το 1931.

«Το wokeness ιστορικά προκύπτει από την αφροαμερικανική κουλτούρα και την ιδέα της αφύπνισης. Ειδικά τη δεκαετία του ’60, μαύροι διανοούμενοι προέτρεπαν τους νέους να παραμείνουν αφυπνισμένοι ως προς τους τρόπους με τους οποίους ο ρατσισμός συνέχιζε να υπάρχει, ακόμη και αν σε θεσμικό επίπεδο έμοιαζε να έχει επιλυθεί», εξηγεί στην «Κ» η διακεκριμένη πολιτική επιστήμονας Ουέντι Μπράουν. «Το να παραμένεις woke σήμαινε δηλαδή να έχεις τα μάτια σου ανοιχτά σε σχέση με το πώς δουλεύει ο κόσμος», δηλώνει η Αμερικανίδα ακαδημαϊκός.

Ο όρος έκανε αισθητή εμφάνιση και κατά τη διάρκεια του κινήματος των Black Lives Matter στις ΗΠΑ, όταν το χάσταγκ «#staywake» έγινε βάιραλ στα μέσα κοινωνικής δικτύωσης. Tο 2017 προστέθηκε και λήμμα στο λεξικό της Οξφόρδης, σύμφωνα με το οποίο, η λέξη woke είναι επίθετο που περιγράφει ένα άτομο «καλά ενημερωμένο και ευαισθητοποιημένο σε ό,τι έχει να κάνει με τις φυλετικές ή κοινωνικές διακρίσεις και αδικίες».

Kamala Harris: "We have to stay woke. Like everybody needs to be woke." pic.twitter.com/ueVP2hpSup

— MAZE (@mazemoore) August 5, 2024

Η μετεξέλιξη της έννοιας

Παρόλο, συνεπώς, που η ορολογία έλκει τις ρίζες της στην αφροαμερικανική κουλτούρα και μέχρι το σχετικά πρόσφατο παρελθόν είχε να κάνει με την προώθηση των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και της ισοτιμίας, σε φυλετικό επίπεδο, ο όρος την τελευταία, τουλάχιστον, δεκαετία επεκτάθηκε πολύ πέραν των Αφροαμερικανών και έχει ταυτιστεί με την ευρύτερη διεκδίκηση δικαιωμάτων για ανθρώπους και οργανωμένα σύνολα που, στο πνεύμα της εποχής, βγήκαν δυναμικά προς τα έξω, ζητώντας, για κάποιους τα αυτονόητα, για άλλους, υπερβολές. Καθώς, δηλαδή, ευάλωτα και μη αποδεκτά μέλη των κοινωνιών μας, όπως είναι για παράδειγμα οι γυναίκες, οι φυλετικές μειονότητες, οι παχύσαρκοι και άτομα που δεν αυτοπροσδιορίζονται ως ετεροφυλόφιλα ή που δεν συμφωνούν με τη δυαδικότητα των φύλων, άρχισαν να διεκδικούν, με μαχητικό, κιόλας, τρόπο, τα δικαιώματά τους, όλοι όσοι διαφωνούσαν ή διατύπωναν τις επιφυλάξεις τους για τον τρόπο με τον οποίο αυτό λάμβανε χώρα βρήκαν καταφύγιο στην ειρωνική χρήση του όρου woke.

Κάπου εκεί ήταν που άρχισαν να χρησιμοποιούνται, με συνωμοσιολογικό και καχύποπτο τρόπο, αρνητικά φορτισμένες εκφράσεις όπως η woke ατζέντα. Εδώ λοιπόν είναι που εντοπίζεται το αμφιλεγόμενο της υπόθεσης, το οποίο πυροδοτεί αντιδράσεις, συγκρούσεις και κοινωνική πόλωση τόσο μεγάλη, που πολιτικές αναλύσεις αποδίδουν ακόμη και την εκλογή του Τραμπ στην antiwoke ρητορική του.

Επί της ουσίας, η έννοια έχει αλλάξει πλέον νόημα και κουβαλάει πάνω της κυρίως αρνητικό φορτίο, τουλάχιστον για όλους όσοι την υιοθετούν και τη χρησιμοποιούν με την ειρωνική της διάσταση. Ειδικότερα, η λέξη woke και τα παρελκόμενά της όπως «woke κουλτούρα» και «woke ατζέντα» χρησιμοποιούνται και «φοριούνται» πολύ τα τελευταία χρόνια, με ειρωνικό και κοροιδευτικό τρόπο και με την υπόνοια ότι ορισμένα σκοτεινά κέντρα λήψης αποφάσεων προωθούν διαστροφή και ανωμαλία που αντιτίθεται στον παραδοσιακό, πατριαρχικό τρόπο ζωής, τα θεμέλια του οποίου αναμφίβολα τρίζουν. Πρόκειται για ένα φαινόμενο που παρατηρείται τόσο στις ΗΠΑ, από όπου προέρχεται η ορολογία, όσο και στην Ευρώπη, που διαχρονικά αναπαράγει τα πολιτισμικά δρώμενα που εκτυλίσσονται στην Αμερική, αναπροσαρμόζοντάς τα, φυσικά, στις δικές της ιδιαιτερότητες και συνθήκες. Χαρακτηριστικό το viral billboard σε αυτοκινητόδρομο και της δικής μας χώρας, της Κύπρου, που αναφέρεται σε μπαμπά, μαμά και παιδί ως τη μοναδική μορφή φυσιολογικής οικογένειας.

Με την επαναφορά, μάλιστα, του πολιτικού τυφώνα που ονομάζεται Ντόναλντ Τραμπ και την επανεκλογή του στις αρχές Νοεμβρίου η δημοτικότητα της ορολογίας ξεπέρασε κάθε προηγούμενο. Ενδεικτική και η πρόσφατη αναφορά του Έλληνα πρωθυπουργού, Κυριάκου Μητσοτάκη, ο οποίος σε δημόσια του παρέμβαση έκανε λόγο για τυραννία της μειοψηφίας και άκρατο δικαιωματισμό ενώ την ίδια ώρα, προτάσεις νόμου για τη δυαδικότητα των φύλων και τον … πρώιμο αυνανισμό, με σκοπό να αποτελέσουν ανάχωμα «στον παραλογισμό που επιθυμούν να επιβάλουν όσοι προωθούν τη woke agenda» κατέθεσε στην κυπριακή βουλή και το ακροδεξιό ΕΛΑΜ.

Συνεπώς, το περιβόητο wokeness, που πλέον είναι μια λέξη που χρησιμοποιείται σχεδόν αποκλειστικά από τους επικριτές αυτού του «δικαιωματισμού», όπως τον αποκαλούν, θα μπορούσε να ερμηνευθεί ως μια αναπόφευκτη αντίδραση στη δράση της εποχής.

Πουριτανή αντίδραση στην προοδευτική δράση;

Τι μεσολάβησε και από το δικαίωμα για ισοτιμία εκ μέρους των Αφροαμερικανών φτάσαμε στην εποχή που γίνεται λόγος για δικαιωματικό ολοκληρωτισμό; Είναι η αναμενομένη και αναπόφευκτη αντίδραση των προνομιούχων συντηρητικών στην επαναστατική και προοδευτική δράση των καταπιεσμένων περιθωριακών; Είναι η κορύφωση και η επιτομή της μάχης ανάμεσα στην οπισθοδρόμηση και στη νεωτερικότητα; Είναι η υπερβολή και τυραννία της μειοψηφίας, όπως είπε ο Μητσοτάκης υιοθετώντας το αφήγημα του Τραμπ; Eίναι δηλαδή οι ακτιβιστικές υπερβολές που ξεπερνούν τα όρια ή μήπως είναι η πουριτανική υπερτόνιση των υπερβολών και η συνειδητή ή ασυνείδητη υποβάθμιση της προοδευτικής ουσίας;

Πάντως, όπως υποδεικνύει η ανθρωπογεωγραφία της ψήφου στις αμερικανικές εκλογές, η δημοφιλία του Ντόναλτ Τραμπ λόγω της antiwoke του ρητορικής βρήκε ισχυρή απήχηση ανάμεσα σε πολίτες λαϊκών στρωμάτων, με χαμηλά επίπεδα μόρφωσης, που, καθώς αγωνιούν να βγάλουν τα προς το ζην, αδυνατού μάλλον να ακούνε για first world, όπως τα αντιλαμβάνονται, δικαιώματα μειονοτήτων και για πολιτικές ελευθερίες.

Συμπερασματικά, μιλάμε για ένα ιντριγκαδόρικο φαινόμενο της εποχής, που παρατηρείται και στην απο εδώ πλευρά του Ατλαντικού, όπου η altright ρητορική κερδίζει συνεχώς στην Ευρώπη ολοένα και μεγαλύτερο έδαφος.